(Ga 9, 1-41)
Trình thuật về việc chữa lành người mù từ thuở mới sinh hẳn là một trong những trình thuật sống động nhất của toàn bộ Tin Mừng thánh Gioan. Ở đây chẳng có những bài giảng lớn, nhưng thay vào đó là một hành động đậm nét, sôi nổi và phong phú tột bậc. Trong đó, Gioan nêu lên những chi tiết mạnh mẽ nơi Đấng ban sự sống, cũng là Đấng mà trình thuật nói đến như vị cứu tinh đích thực. Người đọc sẽ có ấn tượng thực sự khi theo dõi diễn biến sự việc.
Trong trình thuật này, dẫu có mặt trong toàn bộ câu chuyện, Đức Giêsu lại chỉ trực tiếp can thiệp cảnh đầu và hồi cuối. Khoảng thời gian ở giữa, anh mù chiếm lĩnh mặt tiền sân khấu và ở đó, anh thủ vai chính, một vai diễn vượt quá khả năng của anh: chứng nhân ưu tuyển của Ánh Sáng đã đến trong thế gian. Vì trong sự kiện này, có một điều gì đó lớn lao hơn nhiều so với việc chữa lành đơn thuần. Đó là thảm kịch của lịch sử nhân loại vốn được gợi lên ở đây: đón nhận hay khước từ Ánh Sáng.
Không gì tiên liệu để anh mù này đảm nhận một vai diễn như thế. “Khi đi ngang qua, bản văn thuật lại, Đức Giêsu thấy một anh mù từ thuở mới sinh”. Thực ra, anh đã ngồi ăn xin bên vệ đường như chúng ta biết. Dường như anh không xin Đức Giêsu chữa lành. Anh ở đó, chịu giam hãm trong một đêm đen hai mặt, đêm đen của chứng mù loà và đêm đen, đen hơn nữa của tiếng tăm người ta gán cho anh. Thật vậy, với người đàn ông này, điều nghiệt ngã nhất không phải là không thấy, nhưng là cảm nhận cái nhìn của người khác đè nặng trên mình: một cái nhìn ác ý, khinh thị, một cái nhìn nguyền rủa vốn biến sự mù lòa của anh thành một nỗi tủi hổ khác. Trước mắt người đời, nếu anh bị mù từ thuở mới sinh, hẳn là vì anh hay cha mẹ anh đã phạm tội. Tật nguyền của anh chỉ có thể là sự trừng phạt từ trời. Đó là lương bổng của tội lỗi.
Việc giải thích mang tính thần học về những bệnh hoạn tật nguyền hay bất hạnh nói chung đều có nguồn gốc xa xôi, chúng ta đã thấy nó trong sách Gióp. Gióp, tôi trung của Thiên Chúa, bị đè nặng bởi sự dữ, bị người thân và bạn bè bằng mọi giá lên án khi họ nghĩ rằng, ông đã phạm một lỗi lầm nghiêm trọng nào đó để rồi gánh lấy một sự trừng phạt như thế.
Các môn đệ của Đức Giêsu cũng đồng quan điểm, đây cũng là cái nhìn của nhiều người đương thời. Họ khơi dậy quan điểm đó khi hỏi, “Thưa Thầy, ai đã phạm tội, anh hay cha mẹ anh, khiến anh phải mù loà từ lúc mới sinh như thế?”. Đây cũng là thành kiến của những Biệt Phái; họ sẽ đưa ra phán xét cuối cùng của mình khi người mù được chữa lành nói lời bào chữa cho Đức Giêsu trước mặt họ, họ bảo anh, “Từ khi sinh ra, mày đã phạm tội và mày dạy chúng ta sao!”, rồi họ trục xuất anh ra ngoài.
Ngay trước khi chữa lành người mù, chính Đức Giêsu đã vội điều chỉnh phán đoán của các môn đệ, “Không phải anh ta cũng chẳng phải cha mẹ anh ta đã phạm tội”, Ngài bảo họ. Vị Thầy khước từ thẳng thừng lối giải thích thần học này, một lối giải thích khi cho rằng bệnh tật tuỳ thuộc vào lỗi phạm luân lý; cùng lúc, lối giải thích này đồng hoá người bệnh, người tàn tật với người tội lỗi. Khi tuyên bố anh mù vô tội, Đức Giêsu cởi bỏ tính cách đáng xấu hổ vì bệnh tật của anh; Ngài trả lại cho anh phẩm giá và làm vọt ra từ tâm hồn anh một luồng sáng rạng đông.
Ngoài ra, chứng mù loà của anh, không hề là bóng đêm của tội lỗi, sẽ trở thành dấu chỉ của một sự tuyển chọn. Nếu anh bị tước đoạt ánh sáng, như Đức Giêsu nói, “đó là để những công trình của Thiên Chúa được biểu lộ trong anh”. “Công trình của Thiên Chúa”, đó là sự sống, sự sống vốn là ánh sáng. Quả là một sự đảo ngược! Chính con người hoàn toàn tối tăm này lại được mời gọi phản ánh sống động vinh quang Thiên Chúa, trở nên chứng nhân của Ánh Sáng đến trong thế gian. Làm sao anh không cảm nhận chính anh được giải thoát bởi một niềm hy vọng lớn lao? Và làm sao anh không khát khao được nhìn thấy con người lạ lùng đã gieo ánh sáng vào tận đáy lòng mình cả trước khi đặt ánh quang vào đôi mắt anh?
Gioan không nói gì với chúng ta về những cảm xúc đang khuấy động tâm hồn người mù vào thời khắc quyết định này. Gioan dành tất cả sự chú ý của mình vào ý nghĩa cử chỉ Đức Giêsu sắp hoàn thành. Gioan đặt vào môi miệng của Vị Thầy những lời vốn mặc cho sự kiện toàn bộ chiều kích của nó:
“Khi còn là ban ngày, tôi phải hoàn tất
các công trình của Đấng đã sai tôi,
đêm đến khi không ai có thể làm việc.
Khi tôi còn ở trên đời này,
thì tôi là ánh sáng thế gian”.
Một lời tuyên bố long trọng, giàu ý nghĩa. Dẫn vào hành động của Đức Giêsu, lời tuyên bố này thực sự biến hành động thành dấu chỉ của toàn bộ công trình mà vì đó, Ngài đã đến và hoàn tất. Ngài được sai đến thế gian để mang cho thế gian ánh sáng. “Ngày” được nói ở đây là luồng ánh sáng Ngài để lại trên cuộc vượt qua của Ngài. Ngài là “ánh sáng thế gian”. Sự sống thần linh Ngài có sứ vụ mặc khải và thông ban chính là ánh sáng. Sự sống đó là “ánh sáng cho nhân loại”, “ánh sáng thật chiếu soi mọi người qua việc Ngài đã đến trong thế gian”. Nhưng ở đây, đêm cũng sẽ đến và Ngài biết “ngày” của Ngài đã được tính; vì thế, Ngài phải hoàn tất nhanh chóng sứ vụ của mình.
Vậy, hãy bắt đầu với chỉ trình thuật việc chữa lành, “Sau khi nói điều đó, Ngài nhổ xuống đất, trộn bùn với nước miếng và bôi vào mắt người mù…”. Sau lời tuyên bố long trọng đó, người ta hơi ngạc nhiên trước cái hiện thực tầm thường trong hành động của Ngài. Tại sao lại là bùn sẽ được bôi trên đôi mắt vốn đã không nhìn thấy như thể bắt đầu bằng cách làm cho nó tăm tối hơn? Người ta muốn bỏ qua thật nhanh cử chỉ mà với chúng ta dường như rất cổ lỗ. Thế nhưng, Gioan lại thường xuyên đề cập nó trong trình thuật của ông (9, 11; 9, 14; 9, 15). Sự kiện này cho thấy cách đầy đủ tầm quan trọng mà tác giả muốn nhắn gửi.
Cổ lỗ? Đúng, hành động này hẳn là cổ lỗ. Nhưng với nguyên nghĩa của thuật ngữ, sự cổ lỗ ở đây đụng đến một cái gì khởi đầu, ở lúc đầu. Tin Mừng Gioan được đặt toàn bộ dưới dấu hiệu của sự khởi đầu, “Lúc khởi đầu…”, Gioan viết ở lời tựa. Khi cúi xuống đất để trộn bùn với nước miếng, Đức Giêsu làm lại cử chỉ của những khởi đầu vĩ đại, cử chỉ của Đấng Tạo Hoá, một hình ảnh lấy từ sách Khởi Nguyên, “Thiên Chúa lấy bùn đất nặn ra con người...” (St 2, 7). Đức Giêsu tiếp tục tra tay sáng tạo con người khởi từ bùn đất ban đầu; Ngài tái tạo con người bằng cách ban lại cho nó định mệnh ban đầu: dẫn con người đi vào ánh sáng thần linh.
Thật cảm động khi chúng ta thấy Đức Giêsu làm lại hành vi của Ngôi Lời sáng tạo ở trọng tâm lịch sử nhân loại bằng cách mang con người đến sự viên mãn của nó. Vì “vinh quang Thiên Chúa là con người sống; sự sống của con người, là hưởng kiến Thiên Chúa” (Irênê).
Cùng lúc đó, bằng cử chỉ này, Đức Giêsu mặc cho hành động của mình một chiều kích phổ quát; Ngài nối kết vũ trụ vật chất với việc sinh ra con người trong ánh sáng thần linh. Con người như thể một lần nữa được ném vào nguồn cội bụi đất. Với Ngài, chính mọi tạo vật được nhen nhóm ánh sáng. Trong Đức Giêsu, thực sự Ngôi Lời sáng tạo đang hoạt động và ban lại cho vũ trụ cái hăm hở ban đầu của nó, “Nhờ Ngôi Lời, vạn vật được tạo thành và không có Ngài, không gì được tạo thành. Điều đã được tạo thành ở nơi Ngài là sự sống và sự sống là ánh sáng cho nhân loại…” (1, 3-4).
Và ở đó, đúng là cả con người toàn diện, thân xác và linh hồn được mời gọi đến với ánh sáng, như P. Claudel trong bài thơ Thánh Thần và Nước diễn tả mạnh mẽ và vui tươi:
“Ước gì,
ta không còn u tối hoàn toàn nữa!...
Hỡi mặt trời, mặt trời đang ở trong ta,
cuối cùng, hãy bước ra!
Hỡi nguồn lực ánh sáng của ngươi,
Ước gì ta thấy ngươi
không chỉ bằng đôi mắt,
nhưng với cả toàn bộ
xác thể và chất thể của ta,
với những gì ta có,
rực rỡ và huy hoàng nhất!”.
Đó là toàn thể con người sống động đang kêu gào ánh sáng. Chính những cội rễ xác thịt của chúng ta khát khao ánh sáng. Chúng muốn sống sung mãn.
Sự sống! Vâng, chính sự sống đang được Đức Giêsu đề cập ở đây. Sau khi bôi bùn lên mắt người mù, Đức Giêsu bảo anh đi rửa mắt, “Anh hãy đến hồ Siloac mà rửa”, Ngài bảo anh. Sau đất là nước. Từ nước vọt ra sự sống. Sự sống là ánh sáng. “Vậy anh ta đến rửa ở hồ, và khi về thì nhìn thấy được”. Cuộc sống tăm tối đã trở nên ánh sáng trong Ngài.
Anh trở lại, mắt và tâm hồn đầy ánh sáng, nhưng Đức Giêsu không còn ở đó. Người đàn ông đó vẫn chưa gặp Ngài; anh chỉ nghe Ngài. Anh ở một mình. Với anh, những rắc rối sắp bắt đầu. Anh phải trả lời nhiều câu hỏi của những người thân, của gia đình và nhất là của những nhà chức trách tôn giáo. Anh phải khước từ căn tính của mình, anh chứng minh anh đã bị mù, anh giải thích anh được chữa lành thế nào và nhờ ai.
Vậy là con người này trở thành chứng nhân cho hành động của Đức Giêsu. Chứng nhân ánh sáng, anh không ngần ngại nói điều anh biết. Vâng, chính người mà dân chúng gọi là Giêsu đã chữa lành anh. Giêsu! Một cái tên cấm kỵ. Vì Gioan viết, “Thật vậy, người Do Thái đã đồng lòng trục xuất khỏi hội đường kẻ nào dám tuyên xưng Giêsu là Đấng Kitô”. Từ đó nảy sinh sự dè dặt hết sức của cha mẹ anh, những người này cũng bị tra vấn bởi những chức sắc về việc con họ được chữa lành. Họ trả lời dè chừng, “Chúng tôi biết nó là con chúng tôi và nó bị mù từ khi mới sinh. Còn bây giờ, làm sao nó thấy được, chúng tôi không biết; hoặc có ai đã mở mắt cho nó, chúng tôi cũng chẳng hay. Xin các ông cứ hỏi nó; nó đã khôn lớn rồi, nó có thể tự khai được”.
Người đàn ông ấy, anh mù ấy, thật đơn độc. Đơn độc với chân lý của mình, nhưng anh không sợ hãi. Điều anh đã nói, anh lặp lại. Ngoài ra, anh còn pha vào đó một chút hài hước. Lần thứ hai hay lần thứ ba, được gọi để kể lại việc chữa lành trước những nhà chức trách, anh lặp lại, “Tôi đã nói với các ông rồi mà các ông vẫn không chịu nghe. Tại sao các ông còn muốn nghe lại chuyện đó? Hay các ông cũng muốn làm môn đệ ông ấy chăng?”. Câu trả lời này đáng cho anh lãnh một tràng chửi rủa. Cuối cùng, anh bị tống ra ngoài như một thứ rác rưởi.
Không gì sắc bén hơn chứng từ của người đàn ông này. Cực lòng khi kể lại việc mình được chữa khỏi, anh đã nêu lên một vấn đề thực sự. Trước những người Do Thái, những người nói với anh, “Chúng ta biết rằng, Thiên Chúa đã nói với ông Môisen; nhưng chúng ta không biết ông Giêsu ấy bởi đâu mà đến”, anh mù đáp, “Kể cũng lạ thật! Các ông không biết ông ấy bởi đâu mà đến, thế mà ông ấy lại là người đã mở mắt cho tôi! Chúng ta biết, Thiên Chúa không nhậm lời những kẻ tội lỗi, còn ai kính sợ Thiên Chúa và làm theo ý của Người, thì Người nhậm lời kẻ ấy. Xưa nay chưa hề nghe nói có ai mở mắt cho người mù từ thuở mới sinh. Nếu không phải là người bởi Thiên Chúa mà đến, thì ông ta chẳng làm được gì”.
Vậy mà người nói những lời trên vẫn chưa bao giờ thấy Đức Giêsu. Anh đã không thể nhận ra Ngài trong đám đông nếu Ngài không tự giới thiệu cho anh. Anh là chứng nhân của Ngài, bào chữa cho Ngài bằng sự trung thành với chân lý. “Ai hành động theo chân lý thì đến với ánh sáng”, câu nói vắn gọn của Gioan theo sau cuộc gặp gỡ giữa Đức Giêsu và Nicôđêmô tìm thấy ở đây sự minh họa đẹp đẽ nhất. Kẻ không bao giờ thấy Đức Giêsu lại đến được với ánh sáng chỉ bằng cách hành động theo chân lý.
Đó là điểm đáng chú ý khi một tâm hồn được biến đổi mở ra đón nhận ánh sáng, một tâm hồn không màng chi an thân và lợi lộc. Đức Giêsu sẽ nói trước mặt Philatô, “Ai thuộc về chân lý thì nghe tiếng tôi”. Con người đó nghe tiếng Vị Thầy Giêsu cả khi anh chưa một lần thấy Ngài và cũng không biết liệu có nhận ra Ngài hay không.
Nhưng về phía Đức Giêsu, khi biết anh đã bị tống ra ngoài vì làm chứng cho mình, lại muốn gặp anh. Ngài muốn hoàn tất việc mở mắt anh bằng cách tự tỏ mình cho anh cách riêng tư. Sau khi tìm được anh, Ngài bảo, “Anh có tin vào Con Người không?”. Anh đáp, “Thưa Ngài, Đấng ấy là ai để tôi tin?”, và Đức Giêsu bảo, “Anh đã thấy Người; chính Người đang nói với anh đây”. Thế rồi, người đàn ông tuyên xưng, “Thưa Ngài, tôi tin”, và anh phủ phục trước mặt Ngài.
Việc tuyên xưng niềm tin kết thúc trình thuật việc chữa lành người mù mặc cho nó toàn bộ ý nghĩa. “Anh thấy Ngài…”, đôi mắt người mù không chỉ được mở ra trước ánh sáng ban ngày mà còn trước ánh sáng của Con Người. Người được chữa lành đã thấy và đã tin. Anh đã thấy Đức Giêsu và đã tin vào Con Người. Anh được dẫn vào ánh sáng của sự sống.
Rồi Đức Giêsu bảo, “Tôi đến thế gian này chính là để xét xử: cho người không xem thấy được thấy, và kẻ xem thấy lại trở nên đui mù”.
