Bất cứ ai, đã từng là học sinh - sinh viên đều bị ám ảnh bởi cái mùa thi. Mùa thi đòi hỏi học sinh - sinh viên càng phải nổ lực hơn để có thể vượt qua nó. Có thể nói vượt qua mùa thi với điểm cao hoặc đủ điểm đậu như là vượt qua chướng ngại vật vậy. Tâm lý, ai đối diện trước chướng ngại vật thì bằng mọi giá cũng như bằng mọi cách để vượt qua nó. Vì sức ép của các kỳ thi nên chuyện tiêu cực trong các mùa thi ắt hẳn sẽ xảy đến. Đối diện với mùa thi, một lần nữa, học sinh - sinh viên không chỉ trả lời với những kiến thức mình đã có mà còn phải trả lời với tiếng nói của lương tâm.

Học sinh - sinh viên phải trả lời với tiếng nói lương tâm vì lẽ cứ đến mùa thi lại xuất hiện “phao” thi. Những chiếc “phao” ấy như là “bửu bối” cho thí sinh. Nếu nắm “phao” trong tay cộng thêm chuyện qua mắt được giám thị coi như kỳ thi ấy thành công. Sự thành công bề ngoài ấy ẩn bên dưới sự thiếu trung thực, sự gian dối hay nói đúng hơn đó là thí sinh ấy đã đánh mất tiếng nói lương tâm trong lòng mình. Chẳng cần nói nhiều, ai ai cũng biết rằng nếu một sĩ tử có một lương tâm ngay thẳng và trong sáng thì sẽ chẳng bao giờ làm cái chuyện không hay ấy.

Vấn nạn “phao” trong các mùa thi phải nói là vấn nạn nhức nhối của toàn xã hội. Để giải quyết chuyện “phao” này không phải là chuyện đơn giản. “Phao” như một con virus len lỏi trong xã hội để làm hoen ố những tâm hồn trong sạch. Để đấu tranh chuyện “phao” này phải là chuyện của từng người trong xã hội chứ không của riêng ai.

Một phần không nhỏ để đấu tranh chống “phao” đó chính là các tiệm photocopy. Nếu như các tiệm photocopy cũng như những ai có máy photocopy dứt khoát từ chối không làm phao bằng mọi giá thì làm gì có thể có “phao” cung cấp cho thị trường được.

Một lần nọ, đi photo sách cho Học Viện trên đường Cách Mạng Tháng Tám, vào mùa thi nên tấp nập người ra kẻ vào. Thấy có một chàng trai trẻ vào thủ thỉ với anh chủ tiệm điều gì đó rồi vội quay đi. Chàng trai trẻ quay đi thì anh chủ tiệm chia sẻ : “Anh biết hông ? Mấy hôm nay sinh viên cứ đến đòi thu nhỏ tài liệu không à ! Tui phải dán cái bảng “không nhận thu nhỏ” rồi mà còn đến bảo thu nhỏ !”.

Nghe anh chủ tiệm nói xong, trong lòng cảm phục anh, một chủ tiệm photo nhỏ bé. Anh can đảm sống thật, sống đúng lương tâm, sống đúng lòng mình là không tiếp tay cho các sĩ tử. Biết rằng không nhận thu nhỏ như vậy anh sẽ phải thiệt thòi, anh sẽ phải cố gắng “cày” sách để trang trải chứ không chấp nhận chuyện thu nhỏ. Giá như ai cũng có suy nghĩ cũng như hành động như anh chủ này thì hay biết mấy !

Tại sao người ta thu nhỏ như vậy ? Tại vì trong quá trình học, người ta đã không tập trung sức lực cũng như tâm trí cho chuyện học để rồi cuối cùng khi đến mùa thi người ta phải tìm đủ mọi cách vượt qua kỳ thi. Tuy không bày bán công khai, nhưng nhiều sĩ tử vẫn dễ dàng có được những bộ "phao" thi của các môn văn, sử, địa. Những con đường quen thuộc như Tạ Quang Bửu, phường Bách Khoa, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, có nhiều mười người dừng lại để mua "phao" ở một quầy bán hồ sơ, tài liệu ôn thi Đại Học. Trên đường Tây Sơn, phóng viên một tờ báo nọ cũng mua được "phao" ở một hàng photocopy.

Một người dân ở Hà Thành cho biết : “Các tài liệu này được photocopy thu nhỏ, cỡ ba đầu ngón tay, kéo dài kiểu ruột mèo, chữ nhỏ li ti. Các phao này được bố trí theo từng đề thi. Theo một số thí sinh, những đề thi này được in lại từ những đề thi năm trước, hoặc cuốn hướng dẫn ôn thi Đại Học, hoặc đề thi của các "thầy dạy Văn" ở một số "lò" thi, hoặc Đại Học lớn. Tuy nhiên, không ai biết chắc đó có đúng là đề của các thầy như trong "quảng cáo" hay không.

Giá bán lẻ cho một môn thi khối C là 20.000 đồng. Nếu mua trọn bộ, giá giảm xuống còn 50.000 đồng. Ở đường Tây Sơn, chọn bộ khối C giá bán còn 45.000 đồng. Trong khi đó, "phao" thi ở khu vực Đại Học Sư phạm Hà Nội đắt hơn, 60.000 - 90.000 đồng một bộ”.

Mới đây, người ta làm một phóng sự dịch vụ “học thuê” ở các trường Đại Học. Chuyện là các sinh viên “kẹt” đi làm thêm đây đó hay vì kiếm cái bằng để thăng quan tiến chức nên không có giờ đến lớp thế là đành phải đi thuê người đến lớp để hô “có” khi điểm danh. Khi người ta không đến lớp, không tập trung học cho nghiêm túc thì chỉ còn giải pháp cuối cùng là dùng “phao”.

Chỉ vì một chút tư lợi cho cá nhân mà người ta đã làm ra những chiếc “phao”. Những chiếc “phao” bề ngoài chỉ là vài tờ giấy photo nhỏ bé ấy nhưng có một sức công phá rất lớn. Nó đã huỷ hoại biết bao nhiêu con người, huỷ hoại biết bao nhiêu lương tâm trong sáng.

Một học sinh - sinh viên mà suốt kỳ thi, suốt mùa thi chỉ nại vào những chiếc “phao” sẵn có thì không biết rồi sẽ ra sao ? Cái hệ luỵ gian dối trong cuộc đời sẽ cò mãi : Khi còn bé, anh đã mang trong mình sự gian dối thì khi về già anh cũng khó để mà không sống dối gian ! Đặc biệt, nếu sống giữa một xã hội mà người ta theo xu hướng “làm láo - báo cáo hay” thì cái sự gian dối ấy sẽ tăng theo gấp bội !  

“Phao” : không còn là hiện tượng lạ trong xã hội nhưng lạ là làm sao các cơ quan chức năng không triệt hạ để chấm dứt nỗi đau này trong xã hội. 

 Học sinh - Sinh viên cũng là người, học sinh - sinh viên không chỉ đối diện về chuyện lương tâm ở vài kỳ thi nhưng còn phải đối diện đến suốt cuộc đời. Khi ra trường, lập gia đình, làm việc ở các công ty - xí nghiệp, họ luôn luôn bị thách đố bởi tiếng nói của lương tâm. Học sinh - sinh viên là đội ngũ tri thức của đất nước nên cần phải có lương tâm trong sạch mới có thể đưa đất nước đi lên và thật sự phát triển được.

Nên chăng, những ngày còn bé ngồi trên ghế nhà trường, các giáo viên, bên cạnh chuyện dạy chữ phải đặt nặng vấn đề lương tâm, đạo đức cho trẻ. Nếu một người giỏi về mặt tri thức nhưng không có lương tâm và không có đạo đức thì sẽ làm cho xã hội biến chất biết chừng nào ?